TOHUMSUZ BİTKİLER I

Giriş
Bitkiler, fotosentez yapan ökaryotik organizmalar olarak tanımlanırlar. Bitkiler
Alemi'nin şekil, büyüklük, yapı, organizasyon, ekolojik istekler açısından büyük
farklılıklar gösteren çok sayıda üyesi bulunur.
Bitkiler Alemi Tohumsuz Bitkiler (Cryptogamae) ve Tohumlu Bitkiler (Sperma-
tophyta) olmak üzere iki büyük gruba ayrılır. Tohumsuz Bitkiler, diğerlerinden da-
ha ilkel olarak nitelendirilirler ve sporlarla çoğalmaları nedeni ile Sporlu Bitkiler
olarak da adlandırılırlar. Bu gruptaki bitkilerin büyük bir kısmı kök, gövde, yaprak
gibi belirgin organ farklılaşması göstermezler. Bitkinin tümü yapraksı ya da şeritsi
bir yapıdadır ve bu yapı tallus olarak isimlendirilir. Tallus yapısına sahip olan
tüm bitkilere "Thallophyta" (Tallofita) adı verilir. Vejetatif organ farklılaşması gös-
teren bitkilere ise "Kormophyta" (Kormofita) adı verilir, bu tip yapıya da kormus
denir.
Çevrenizde suda ve karada gelişen bitkileri gözleyerek hangilerinin tallus han-
gilerinin kormus yapısı gösterdiklerini inceleyiniz.
Tohumlu Bitkilerin en önemli özelliği, bitkilerde en önemli üreme ve yayılma orga-
nı olan tohumun oluşumudur. Bu grup tohumlarının oluşma şekline göre iki alt-
bölüme (divisio) ayrılmaktadır: Tohum taslakları (ovül) meyva yaprakları tarafın-
dan ( karpeller) örtülmeden açıkta tohum meydana getiren bitkilereAçık Tohumlu
Bitkiler (Gymnospermae). Tohum taslakları (ovül) meyva yapraklarının (karpel-
ler) birleşmesiyle oluşan odacık (ovaryum) içinde kapalı olarak tohum geliştiren
Kapalı Tohumlu Bitkiler (Angiospermae).
Şimdi, Bitkiler Alemi'ni ilkelden gelişmişe doğru kısaca inceleyelim


2. Tohumsuz Bitkiler
Bu bölümde, Suyosunları(Algler), Karayosunları(Bryophyta) ve Eğrelti Otları(Pte-
ridophyta) incelenecektir.
2.1. Algler
Suda yaşayan, tek hücreliden koloniye, hatta parankimatik tallusa kadar çok deği-
şik formlardadırlar. Bazımikroskopik algler, suyun hareketi ile pasif olarak hareket
ederler, bu nedenle yaşama ortamları suyun serbest bölgesidir. Bu tip alglere fi-
toplankton adı verilir. Sargassum gibi büyük makroskopik algler de aynı şekilde
suda serbest olarak yüzerler. Suyun zemininde yaşayanlarda ise, tutunma organı
vardır. Bu tip algler ışığın uygun miktarda ulaşabildiği derinliklerde gelişirler.

Alglerin sınıflandırılmasında içerdikleri pigmentler, biyokimyasal özellikleri, de-
poladıkları maddeler ve kamçı gibi organellerinin yapıları ve hayat devreleri gözö-
nüne alınır.
Eşeyli üremeleri, gametlerinin yapı ve biçimlerine göre üç tiptedir: morfolojik ola-
rak aynı, fizyolojik olarak farklı gametlerin birleşmesi izogami olarak tanımlanır.
Şekilleri aynı ancak büyüklükleri farklı gametlerin birleşmesine anizogami; kü-
çük ve hareketli bir gamet (spermatozoid) ile büyük ve hareketsiz bir gametin (yu-
murta hücresi) birleşmesine ise oogami denir.
Divisio. Chlorophyta (Yeşil Algler):Tek hücreli, ipliksi, şeritsi ve elsi tallusa sahip
alglerdir. Klorofil a ve b, karotin, lutein ve ksantofil içerirler. Asimilasyon ürünleri
nişasta ve yağlardır. Çoğunlukla ototrof yaşamakla beraber, mantarlarla birlikte li-
ken oluşturan türleri de vardır. Genellikle tatlı(% 90) bazılarıda tuzlu sularda yaşar-
lar. Üremelerinde izo-, anizo- ve oogami görülür.
Scenedesmus, genellikle dörtlü ve sekizli koloniler oluşturan bir cinstir ve besin
elde etmek için kültürü yapılan türleri vardır (Şekil 3.1.a).
Volvox, bu bölümün en iyi tanınan örneklerindendir (Şekil.31.b). Volvox koloni-
sindeki bireyler birbirlerine plazma köprüleri ile bağlanmışlardır. Üreme ve asimi-
leme hücrelerinin ayrı kutuplarda yer alması, bu kolonideki bireyler arasındaki iş-
bölümünü gösterdiği için dikkat çekicidir.
Yeşil Alglerin yiyecek olarak ekonomik öneme sahip olan türlerinden Ulva 'nın
hayat devresi Ünite 11'de anlatılmıştır.
Yeşil Alglerin Kavuşur Algler (Conjugatophyceae) sınıfında ise konjugasyon adı
verilen özel bir üreme tipi görülür. Spirogyra cinsi bu sınıftadır ve üremesinde
karşılıklıgelen iki hücreden birinin içeriğinin diğerine akmasıile zigot oluşur. Zigot
mayoz bölünme geçirerek yeni bir ipliği oluşturur (Şekil.3.1.c-f).

Divisio. Chrysophyta (Altın Sarısı Algler): Tek hücreli ya da koloni oluşturan
formları vardır (Şekil.3.2). Klorofil a ve c, β karotin ve ksantofil içerirler. Asimi-
lasyon ürünleri krizolaminarin ve vakuol içindeki yağlardır. Eşeyli ve eşeysiz ürer-
ler. Bu bölümün en tanınmış sınıfı Bacillariophyceae (Diatomae)'dir. Diatomae
üyelerinin hücre çeperi iç içe geçmişiki kapak şeklindedir. Kapaklarında amorf silis
birikimi nedeni ile öldükten sonra bulunduklarısuyun dibinde diatome toprağıadı
verilen katmanı oluştururlar. Bu toprak dinamitin ana maddesi olarak kullanıldığı
gibi birçok sanayi dalında filtrasyon işleminde yararlanılır.
Divisio. Phaeophyta (Kahverengi Algler): Çoğunluğu tuzlu sularda yaşayan alg-
lerdir. Çok küçük boyutlu disklerden tallusu 100 metre ya da daha fazla uzunlukta
olabilen formlara kadar değişik şekillerde olabilirler vardır. Derin sularda gelişebi-
lirler. Hücre çeperleri içte selüloz, dışta pektin içerir. Laminarin ve fukoidin gibi po-
lisakkarit yapısındaki bileşikler asimilasyon ürünleri arasındadır. Tallusun parça-
lanması ya da sürünücü organlar oluşturarak vejetatif üremelerinin yanında eşey-
siz üremeleri iki kamçılı zoosporlarla gerçekleşir. Hayat devrelerinde sporofit ve
gametofit döllerin birbirine morfolojik olarak benzeyip benzememesi gözönüne alı-
narak bu bölüm üç altsınıfta incelenir. Ectocarpus gibi izomorf döl almaşı gösteren
kahverengi algler Izogeneratae; Laminaria gibi heteromorf döl almaşı gösterenler
Heterogeneratae alt sınıfına dahil edilirler. Cyclosporae altsınıfında ise Fucus gi-
bi sporofit neslin hakim olduğu algler bulunur.
Alglerde döl almaşı ile ilgili örnekleri Ünite 11'de bulabilirsiniz.
Divisio. Rhodophyta (Kırmızı Algler): Tallusları genellikle ipliksi yapıdadır. Klo-
roplastları bant veya yıldız şeklindedir. Klorofil ve karotenoidlerin yanında fikoe-
ritrin ve fikosiyanin içerirler. Hücre çeperleri dışta pektin, içte selülozdur. Flori-
deophycidae alt sınıfında hücre içerikleri plazmodezmler (plazma köprüleri) ile
birbirine bağlanmıştır. Çok sayıda parazitik ve epifitik (başka bitkiler üzerinde ya-
şayan) türleri vardır.

Kırmızı ve Kahverengi Alglerden elde edilen ürünlerin oldukça büyük ekonomik
önemi vardır. Alginat, agar agar, karragen gibi adlar taşıyan bu ürünler pastacılık-
tan ilaç sanayiine, kozmetikten tekstil endüstrisine kadar çok genişalanlarda kulla-
nılmaktadır.
2.2. Bryophyta (Karayosunları)
Karayosunları, karasal hayata uyum sağlayan organizmalardır. Bununla birlikte su
alışverişini düzenleyen organlarıyeterince gelişmediği için çok nemli ortamlarıter-
cih ederler. Hücre çeperleri selülozdan yapılmıştır. Gelişmiş olanlarında, kök, yap-
rak, gövdeye benzer organları vardır. Tüm dünyada çok geniş yayılım alanına sa-
hiptirler.
Bryophyta bölümü üç sınıfa ayrılır. Bunlardan ilki Anthoceratae (Boynuzsu Ka-
rayosunları) olup yuvarlak, ince, yapraksı tallusa sahiptirler. Hücrelerinde birer
adet kloroplast vardır. Hepaticae (Ciğerotları), toprağa paralel gelişen yapraksı
yapıda olup hücrelerinde çok sayıda kloroplast içerirler. Ciğerotlarında sporofit ne-
sil çok küçüktür ve gametofitin üzerinde parazit olarak yaşar.
Gametofitin üst yüzünde hava ve su alış verişini sağlayan gözenekler vardır. Bu sı-
nıfın vejetatif üremesi tallusun üzerinde bulunan gemma çanaklarının içindeki pul-
cuklarla sağlanır. Bu pulcuklara gemma adı verilir.
Gemma çanaklarının şekli türlere özeldir. Eşeyli üreme organları ise, ilk ve sonba-
harda gametofit üzerindeki şemsiye şeklindeki yapıların üzerinde gelişirler.

Çevrenizdeki kaya dipleri, dere kenarları gibi çok nemli ortamlardaki Ciğerotu
türlerini bulmaya çalışınız.
Musci (Yapraklı Karayosunları) bu bölümün üçüncü ve en gelişmiş sınıfıdır.
Üyelerinde mnium tip stomalara rastlanması karasal hayata uyum ile ilgili önemli
özelliklerden biridir. Bu sınıfın üyelerinde hayat devresi sporun çimlenmesi ile baş-
lar. Protonema adı verilen bu yapının gelişmesi ile gametofit oluşur. Gametler ga-
metofitin ya uç ya da yan kısımlarında gelişen anteridium ve arkegoniumların için-
de oluşturulur. Döllenme için suya ihtiyaç duyulur ve spermatozoid, kimyasal çe-
kimle arkegonium içindeki yumurta hücresine ulaşır. Sporofit (Sporogon) zigotun
mitoz bölünmeleri ile şekillenir; genellikle bir sap ve ucunda spor kapsülünden
meydana gelmiştir. Sporlar, kapsül içinde bazıhücrelerin mayoz bölünme geçirme-
si ile oluşturulup kapsülün açılması ile etrafa yayılırlar.
2.3. Pteridophyta (Eğrelti Otları)
Sporlu Bitkilerin en gelişmiş olanlarıdır. Karasal hayata uyum sağlamışlardır. Ol-
dukça iyi gelişmiş iletim demetlerine sahiptirler. Gametofitleri çok indirgenmiştir.
Sporofitlerinde ise kök, gövde ve yaprakları gelişmiştir. Pteridophyta üyelerinde
trofofil ve sporofil adı verilen iki tip yaprak bulunur. Trofofiller özümleme yapan
yapraklardır. Sporofiller ise, sporangiumları taşıyan özelleşmiş yapraklardır.
Eğrelti Otlarının Hayat Devresini Ünite 11'de bulabilirsiniz.
Eğrelti Otlarının günümüzde yaşamayan çok sayıda fosil formları vardır. Rhynia,
Asteroxylon gibi cinsleri bunlara örnek olarak verilebilir. Günümüzde yaşayan cins-
lerden ise Lycopodium, Selaginella, Isoetes, Equisetum, Asplenium, Adianthum ülke-
mizde de doğal yayılış alanına sahiptirler.