BİTKİSEL ÜRÜNLERİN ÖZELLİK VE ÖNEMLERİ
Ekonomik Değeri Bakımından Bitki Türleri 3 Grupta İncelenebilir:
1- Ekonomik değeri olan bitkiler
2- Ekonomik değeri olmayan bitkiler ( yabani olarak yetişen bazı bitki türleri)
3- Zararlı bitkiler (zehirli ve parazit bitkiler)
faydalı ve faydasız bitkilerin sınırı kesin değildir. bilimsel buluşlar sayesinde yeni faydalı özellikler keşfedilebilmektedir.
FAYDALI (EKONOMİK DEĞERİ OLAN) BİTKİLERLE KÜLTÜR BİTKİLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİ
Kültür bitkisi insan eliyle yetiştirilmiş bitkilerdir ve hepsi ekonomik değer taşır. ancak faydalı bitkilerin hepsi kültür bitkisi değildir. yabani türlere ksrşı kültür bitkilerinde meydana gelen gelişim özelliklerini şöyle özetleyebiliriz:
1- meyve büyüklüğünde gelişme
2- acı veya zehirli maddelerde azalma veya kaybolma
3- çimlenme periyodu bakımından fark
4- sert dokular bakımından fark
5- çiçek yapısı bakımından gelişme
6- gelişme devresi bakımından fark
FAYDALI BİTKİLERİN SINIFLANDIRILMASI
1- Besin bitkileri
a. tahıl bitkileri
b. legumen ( baklagiller) ve kuru meyvalar
c. sebzeler
d. meyveler
e. yağ bitkileri
2- Endüstri bitkileri
a. lif bitkileri
b. orman bitkileri
c. boya ve tanen bitkileri
d. kauçuk ve benzeri ürünler ( lateks) veren bitkiler
e. reçine ve sakız veren bitkiler
f. yağ ve mum elde edilen bitkiler
g. şeker nişasta selüloz ürünleri
3- baharat bitkileri
4- uyarıcı bitkiler
5- tıbbi bitkiler
6- süs bitkileri
BESİN BİTKİLERİ
kültür bitkilerinin orijinlerine ışık tutan önemli bir çalışmada Vavilov' un 1926'da yazdığı eserdir. Besin bitkilerinin orijin ve dağılışı:
1- güneybatı ve orta asya
2- akdeniz
3- güneydoğu asya
4- tropik Amerikanın yuksek bolgeleri
BESİN BİTKİLERİNİN ÖZELLİĞİ
Gerek bitkisel gerekse hayvansal besinler canlı protoplazmanın teşekkülünde, vücut yapılarının oluşumunda kullanıldığı gibiayrıca enerji temininde bir kaynak olarak kullanılır. Gelişim için gerekli olan mineral tuzları, organik asitler, vitaminler ve enzimler de yine bitkilerden sağlanabilir. bitkiler besin depo etmek için kök, gövde, yaprak , meyve ve ve tohum gibi yapılarını kullanır. insan açısından bunların en önemlileri kuru memeyve ve tohumlardır.içerdikleri su miktarı arttıkça besin degeri azalır.
BESİN KAYNAĞI OLARAK ALÇAK BİTKİLER
A- MANTARLAR
mö. 5yy dan beri kullanılır, 17yy.dan beri kültüre alınmışlardır. yabani ve kültür formlarından geniş ölçüde yararlanılır. vejetatif sahaları miselleri meydana getiren ve hif adı verilen ince ipliklerden oluşmuş bir kütle halindedir.miseller bozulan organik maddelerden saprofitik olarak besin temin edilebilmesi için her yönde toprağa uzanır. uygun çevre şartlarında spor meydana getiren safha başlar. yenilebilir yabani mantarların çoğu kültür formlarından daha lezzetlidir.ancak zehirli ve zehirsiz mantarları ayıran kesin kaideler yoktur. bugün en çok kullanılan turu agaricus campestristir. yayılma sporladırışıksız nemli 12, 7-14, 4 'C gibi belirli bir sıcaklıgın sağlandıgı topragın organik maddece zengin oldugu ortamda yetişir.sporların çimlenip küçük mantarların oluşması için 6 hafta gecmelidir. Tuber gibi bazı mantarların verimli yapıları toprak altındadır.meşe kayın ve huş ormanlarında gözenekli kireçli topraklarda yetişir ve ışık ister. T. melanosporum, T. aesvitum, T. brumale gibi turleri vardır.bir diger mantar turu de Morshella esculenta yenen diğer yabani mantar turlerine benzer.
B- ALGLER
bazı türlerinden amerika ve avrupa'dabesin maddesi olarak faydalanılmaktadır. Japonya, Çin ve Pasifik adalarında algler başlıca besin maddelerinden biridir.japonyada bir cok türün kültürü yapılmaktadır.besin degerleri yüksektir. %50 civarında karbonhşdrat, az miktarda protein ve yağ ihtiva eder.vitamince zengindir. besin olarak kullanılan bazı alt türleri:
chlorella, laminaria, porphyra, monastroma cinsleri ile rhodymenia palmatai chondrus cripus türleri.
gracilaria confervoides /den agar elde edilir. rhodophyceae alglerinden ekstre edilen azotsuz jele benzeyen maddelere agar denir ve bakteri alg mantar kültürlerinde yetiştirmwe ortamı oarak ve yine birçok endüstriyel işlermlerde kullanılır. denizlere yakın olan çiftlik arazişerinde algler hayvan yemi olarak kullanılmaktadır.
bazı alg turleri çeşitli şekillerde ekonomide önemli rol oynar. alglerden ticarette kullanılan 4 önemli ürün elde edilmektedir.
1- agar: rhadophyeae türlerinden çıkarılan azotsuz jele benzeyen ya da kurutulmuş maddelerdir.kültürlerde yetiştirme ortamı olarak, eczacılıkta , kozmetik, deri, tekstil sanayinde kulanılmaktadır.
2- karrageen: chondrus criprus gigartina sp. gibi kırmızı alglerden elde edilir. potasyumla muamele edildiginde jel durumuna geçer. gıda, tekstil ve bira endüstrisinde kullanılır. (süspansiyon ve emülsüyonları stabil hale koyar)
3- alginik asit: esmer alg türlerinden elde edilir. laminaria ve macrocystis, lessonia gibi Na, K, Mg ve Fe tuzlarıyla suda eriyerek alginatları oluşturur. besin kozmetik tekstil lastik eczacılık dişçilik ve kağıt sanayişsinde kullanılır.
4- diyatomit (kieselgur) : jeolojik devirlerde yaşamış olan diyatomelerin silisli kabuklarının meydana getirdiği kalın tortullardan elde edilir. topraktan çıkarıldıktan sonra birtakım kimyasal işlemlere tabi tutulurlar. kağıt endüstrisinde izole ve dolgu malzemesi olarak ve ayrıca şeker rafinelerinde şarapçılıkta kullanılır. en yaygın kullanım alanı çeşitli tip filtrelerdir. bi rzamanlara trinitrogliserin gibi patlayıcı maddeler diyatomit toprağına emdirilerek nakledilirdi. ayrıca hafif tuğlaların yapımında kullanılır. Ör: Ayasofya kubbesi. algler ayrıca gübre hayvan yemi, besin ve antibiyotik yapımın da kullanılır.
A- TAHIL BİTKİLERİ
Tahıl buğday, çavdar, arpa gibi un veren taneli bitkilerin genel adıdır. ortak ozellikleri meyvelerinin küçük tanecikler halinde olması ve un elde edilmesidir.beslenme için gerekli olan nişasta ve proteini oldukça uygun bir oranda (6/1) içermeleri bu bitkilerin tarımda en başta yer almasına sebep olmuştur. yeryüzünde tarıma ayrılan arazilerin yarısından fazlası (%55) tahıllara ayrılmıştır. az miktarda su içerdiklerinden tanelerin toplanması ve saklanması kolaydır.
BUYUK GRUP HUBUBATLAR
BUĞDAY (TRITICUM)
1- diploid formlar: kaplıca serisi (2n-14)
2- tetraploid formlar: gernik serisi (2n-28)
3- hexaploid formlar: yumuşak buğday serisi (2n-42)
1.seri: triticum aegilopoides: yabani kaplıca
t.monococcum: kültür kaplıcası (siyez)-trakya, kastamonu,kars
2.seri: T.dicoccoides:yabani gernik
T.dicoccum: kültür gerniği
T.durum: sert buğday
T.turgidum: ingiliz bugdayı (basakcıklar 3-4 taneli ekseni dfayanıklı ziraai degeri yuksek)
T. polnicum: polonya buğdayı
3.seri: Triticum aestivum: adi yumuşak bugday
T.compactum: ince yumuşak bugday
T.spelta: kızıl bugday
MISIR ( zea mays)
1. Zea mays İndentata : Atdişi mısır
2. Zea mays indurata : Sert mısır
3. Zea mays everta : Cin mısır
4. Zea mays saccharata : şeker mısır
5. Zea mays tunicata : kavuzlu mısır
6. Zea mays amylacea : unlu mısır
7. Zea mays ceratina : mumlu mısır
PİRİNÇ: (Oryza sativa) 2n=24
Dünta nüfusunun yarıdan fazlasının kullandığı bir besindir. ilk kültürünü Çinliler yapmıştır. tek yıllık ve otsudur, çiçek durumu panikuladır. nemli iklim ve sulak arazilerde yetişir.deltalar ve su altında kalmış ovalar en uygun yerlerdir. Tanelerin nişasta oranı %72-80 arasındadır. örgü eşyaları yapımında, ve tropik bolgelerde içki yapımında da kullanılır.
KÜÇÜK HUBUBATLAR
ARPA(Hordeum)
%69 nişasta, %7 protein ihtiva eder.hayvan yemi, bira viski vb ve malt imalinde kullanılır. vatanı Ön Asya'dır. ekonomik degeri olan Hordeum Vulgare (2n=14) 2 grup altında toplanır:
1. Hordeum vulgare distichon (2 sıralı arpa) biralık arpa
2. Hordeum vulgare hexastichon (6 sıralık arpa) yemlik arpa
turkiyede uretilenin cogu 2 sıralıdır.tane rengine göre beyaz, siyah ve çakır olarak ayırabiliriz.
ÇAVDAR (Secale)
YULAF (Avena) 2n=42
DARI (panicum miliaceum - kuru darı) 2n=36
BUĞDAYGİLLERİN ÖNEMİ
Doğrudan insan gıdasına katkısı olan, herkesin bildigi bugday, arpa, yulaf, cavdar, pirinç, şeker kamışı vb.'den daha başka bir cok bir cok buğdaygil türü hayvanlar için de önemli besin kaynagı olmaktadır. gıdanın esası bugdaygillerin meyveleridir. tane denen meyvelerden insan gıdası, govde ve yapraklarından da hayvan gıdası olarak yararlanılır. 600ün üzerinde cinse ve sayısız tür zenginligine sahiptir. bambular hariç bugdaygillerin hemen hepsi otsu govdelidir.üremeleri tohumladır.saçakkök sistemleri toprak islah edicidir.
BAKLAGİLLER VE KURU MEYVELER
Daha çok protein ürettiklerinden hayvansal besinlere daha yakındırlar.karbonhidrat ve yağ da vardır.beslenme endüstri ve tıpta kullanılır. mineral tuzları be B vitaminince de zengindir.hem kuru hem de taze olarak kullanılır. otsu veya odunsudur. yapraklar pinnat bileşik ve yaprak saplarında uyku hareketlerini sağlayan yastıkçık (pulvinus) bulunur. çiçekler zigomorf kaliks 5 loplu, korolla 5 parçalı, 3'ü serbest, 2'si birleşik
BEZELYE (pisum sativa)
NOHUT (cicer arietinum)
FASULYE (phaseolus vulgaris)
SOYA (glycine max- soja hispida) 2n=40
Anavatanı doğu asyadır.küçük çalımsı dik veya prostrattek yıllık bitkidir.erken olgunlaşır, fazla ürün verir. protein ve yağ bakımından zengindir.az miktarda karbonhidrat içerdiginden şeker hastaları için mukemmel bir besindir.sebze olarak kullanıldıgı gibi un ve bitkisel yag imalinde de kullanılır. tohumları B ve E vitaminlerince zengindir. kavrulmuş taneleri kahve lezzetindedir. soya proteini yağ yangınlarını sondurmede kullanılan sıvı köpük yapımında ve sentetik iplik yapımında kullanılır. ılıman iklimleri tercih eder.çin ve yaponyada geniş ölçüde ziraati yapılmaktadır.
Soyada sıgır ve domuz etinin iki katı, inek sütünün on katı, fasulye ve mercimegin ik ikatına yakın protein vardır.
Soya bitkisinden elde edilen ürünler: yakacak, gübre, hayvan yemi
Unundan elde edilen ürünler: (tanelerinden) kola, plastik
Gıda maddeleri:protein,salça , süti şarap ,şekerli bira , çikolata, makarna, diyabetik gıdalar
Yağından elde edilen ürünler: yemeklik yagve mum yapıştırıcılar
Ayrıca; dezenfektan, elektrik izole maddeleri, vernik boyaları, deri işleme maddeleri, böcek öldürücüler, sulu boya, muşamba, kagıt tutkalı, tekstil maddeleri, köpürtme tozu, sunni iplik, yangın tüpü, sentetik reçine, vernik, sabun, su gecirmez malzemeler.
BAKLA (vicia faba) 2n=40
YER FISTIĞI (arachis hypogaea) 2n=40
MERCİMEK (lens culinaris)
KEÇİ BOYNUZU (ceratonia siliqua)
KURU MEYVELER
YAĞLI KURU MEYVELER
FINDIK (Coryllus avellana ve C.maxima)
FISTIK : farklı familyalara ait 3 çeşit fıstık vardır:
1- yer fıstıgı: arachis hypogaea
fam: leguminosae
2- şam fıstığı- antep fıstığı (pistacia vera)
fam: anacardiaceae
3- çam fıstığı (pinus pinea)
fam: pinaceae
CEVİZ: (juglans nigra)
Fam: juglandaceae
PROTEİNLİ KURU MEYVELER:
BADEM: (Prunus amygdalus- amygdalus communis)
fam: rosaceae
alt fam: prunoideae
KAYIN: (Fagus orientalis)
fam: fagaceae
ŞAM FISTIĞI: (pistacia vera)
fam: anacardiaceae
KARBONHİDRATLI KURU MEYVELER
MEŞE KUPULALARI: (QUERCUS ALBA)
KESTANE (Castanea sativa)
fam: fagaceae
C- SEBZELER
TOPRAKALTI ORGANLARINDAN YARARLANILAN SEBZELER
ŞALGAM: brassica rapa
KOLZA: brassica napus subsp. oleifera
ÇİN MARULU: brassica rapa subsp. peinensis
SAHLEP: orchisspp -fam:orchidaceae
KÖKLER
ŞEKER PANCARI: beta vulgaris
kırmızı pancar: b. vulgaris var.esculenta
şeker pancarı: b.vulgaris var.altissima
yem pancarı: b.vulgaris var. rapa
pazı: b.vulgaris var.cicla
HAVUÇ: aucus carota -fam: mbelliferae
TURP: raphanus sativus- radish -fam: cruciferae
KEREVİZ: apium graveolens -fam mbelliferae
TOPRAKALTI GÖVDELERİ
YER ELMASI: helianthus tuberosus - jerusalem artichoe -fam: compositae
PATATES: solanum tuberosum - fam: solanaceae
SOĞAN: allium cepa -fam: liliaceae
SARIMSAK: allium sativum -fam: liliaceae
PIRASA: allium porum -fam: liliaceae
KUŞKONMAZ:asparagus officinalis -fam: liliaceae
YAPRAKLARINDAN FAYDALANILAN SEBZELER
LAHANA: brassica oleracea -fam: cruciferae
MARUL: lactuca sativa -fam: compositae
ISPANAK: spinacia oleracea -fam: chenopodiaceae
SEMİZOTU:portulaca oleracea -fam: portulacaceae
HİNDİBA: cichorium inytibus -fam: compositae
RAVENT: rheum rhaponticum -fam: polygonaceae
ÇİÇEKLERİNDEN FAYDALANILAN SEBZE BİTKİLERİ
ENGİNAR: cynara scolymus -fam :compositae
KARNABAHAR: brassicaoleracea var. botrytis -fam: cruciferae
MEYVELERİNDEN YARARLANILAN SEBZE BİTKİLERİ
DOMATES: solanum lycopersicum= lycopersium esculentum
PATLICAN: solanum melongena - FAM: SOLANACEAE
BİBER: CAPSİCUM ANNUUM -fam: solanaceae
c.annuum cv.grossum:dolmalık biber
c.annuum cv.longum: sivri biber
KABAK: cucurbita -fam: cucurbitaceae
cucurbita maxima: helvacı kabağı
cucurbita moschata: balkabağı
cucurbita pepo: sakız kabağı
HIYAR: cucumis sativus -fam: cucurbitaceae
BAMYA: hibucus esculentus -fam : malvaceae
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder